Choć Żalno nie jest dużą miejscowością, może się poszczycić długą i ciekawą historią. Prowadzone prace archeologiczne w 1935 r. przez prof. Kostrzewskiego informują nas, iż osadnictwo w Żalnie istniało już w epoce neolitu (młodsza epoka kamienia 3000-1800 lat p.n.e.). Znajdowała się tu bowiem osada kultury pucharków lejkowatych.

Z okresu średniowiecza pozostały relikty dwóch osad, z których jedna nawodna z w. XII usytuowana jest na zachód od dworu nad jeziorem Żalno. Osada ta później przeniesiona zostaje na ląd, gdzie zbudowany został kasztel. Zachowały się tutaj fragmenty częstokołu dębowego.


Rys. W tym miejscu można znaleźć pozostałości starej osady nawodnej.
Wieś wzmiankowana jest od 1341 r. jako własność rycerska na prawie chełmińskim. Historia Żalna nieodzownie związana jest z rodem Żalińskich. Błędne jest mniemanie, że nazwa "Żalno" pochodzi od nazwiska. W rzeczywistości było dokładnie odwrotnie. Nazwa Żalno pochodzi prawdopodobnie od starosłowiańskiego słowa "żalnik" - cmentarz. Było to najprawdopodobniej starosłowiańskie miejsce pochówku prochów zmarłych, umieszczanych w glinianych dzbanach.


Około 1466 roku przybył tutaj Mikołaj z Dębnicy. To na jego temat w XVII-wiecznym herbarzu czytamy: "...wielką czułością i dzielnością swoją te kraje pruskie zdobił, gdy za króla Kazimierza pod Chojnicami mężnie sobie i rycersko poczynał". Jemu właśnie należy przypisywać początki na tych ziemiach rodu, z którym Żalno związane będzie aż do 1939 roku. Rodzina Żalińskich była jedną ze znamienitszych na całym Pomorzu, a jej członkowie sprawowali różne wyższe, bądź niższe urzędy. Na przykład Jerzy Żaliński w latach 1569-1570 był podkomorzym pomorskim.
Z kolei Wawrzyniec Żaliński w latach 1567-1600 piastował godność opata cystersów w Koronowie.
Maciej Żaliński, starosta tolkmicki oraz tucholski, a od roku 1569 także jasieniecki, następnie od 1574 r. kasztelan gdański "...zamek nowego kształtu, wielkim kosztem z cegły zaczął budować, który jego syn Samuel udoskonalił i wykończył".
Samuel Żaliński był z kolei wychowankiem i faworytem Anny Jagiellonki. Po śmierci ojca w 1602 r. otrzymał starostwo tucholskie, doszedł do znacznych godności posiadając liczne starostwa i będąc kolejno kasztelanem elbląskim, wojewodą pomorskim i gdańskim. W 1620 r. ufundował on renesansową kaplicę przy kościele w Tucholi. Na skutek niedbalstwa potomnych już w 1653 r. usunięto z niej ołtarz. W czasie wojen szwedzkich uległa dalszym zniszczeniom. Spłonęła wraz z kościołem farnym w 1781 r. Samuel był zapewne w historii Żalna najznamienitszym mieszkańcem, zaś jego następcy nie byli dobrymi gospodarzami i majątek podupada gospodarczo.
Do Żalińskich należał także w połowie XVI w. Bysławek, wieś leżąca w południowo-wschodniej części powiatu tucholskiego, gdzie także był dwór murowany.
Adam Żalinski, sędzia tucholski, miał za żonę Elżbietę Mortęską, siostrę Magdaleny Mortęskiej, ksieni klasztoru benedyktynek w Chełmnie i reformatorki zakonu. Córka ich Zofia wstąpiła w 1602 r. śladem ciotki do benedyktynek, wnosząc w posagu klasztorowi wsie Bysławek, Trutnowo i Minikowo. W Bysławku powstała filia klasztoru chełmińskiego z Zofią Żalińską jako przełożoną.

Czas "potopu" szwedzkiego, a w kolejnych latach słabnąca kondycja państwa polskiego, odbijają swe piętno na losach Żalna. Lata świetności mijają bezpowrotnie. W historiografii znany jest fakt, iż Józef Pruszak kasztelan gdański w 1765 r. ufundował we dworze w Żalnie kaplicę, jednak dalsze losy tej kaplicy nie są znane. W siedem lat później, a więc w roku 1772 Żalno tak jak i całe Pomorze dostaje się w niewolę pruską i będzie trwać w jarzmie zaborczym do roku 1920. Od tej pory przez prawie 100 lat egzystowała w ramach powiatu chojnickiego.

Kolejnym burzliwym okresem są lata 1806-1815. W czasie wojen napoleońskich w Tucholi stacjonowały wojska pruskie, francuskie, polskie oraz rosyjskie. Ponownie nadeszły trudne czasy. Okres wojen napoleońskich oprócz strat materialnych ludności Żalna pozostawił po sobie szereg legend, to o dębie pod którym miał odpoczywać Napoleon, to o trakcie którym przejeżdżał, czy o bitwach tak krwawych, że aż piasek po dziś dzień pozostał czerwony, lub o pułkowych skarbach zatopionych w bagnach.
Podejmowane przez władze pruskie działania germanizacyjne wpływały integrująco na społeczeństwo polskie, także wiejskie. Polacy zrzeszali się w różnych stowarzyszeniach, gdyż w ten sposób łatwiej mogli się opierać polityce działającej niemieckiej Komisji Kolonizacyjnej. Przykładem tego są m.in. tucholskie Kurkowe Bractwo Strzeleckie (1835 r.), Towarzystwo Rolnicze (1862 r.) oraz Towarzystwo Gimnazjalne "Sokół", w których udział mieli mieszkańcy całego regionu. W tym okresie Żalno należy do miejscowości objętych najsilniejszą germanizacją, skutkiem czego jest spory procent ludności niemieckiej oraz utrata majątku przez Żalińskich.

Prawdopodobnie w połowie XIX wieku w Żalnie zaczyna być budowana pierwsza szkoła. Wcześniej dzieci mieszkańców Żalna mogły uczęszczać do szkół parafialnych w Raciążu bądź w Tucholi. Wiemy, że do szkoły w Żalnie w roku 1865 uczęszczało 96 uczniów, a w szkole uczył tylko jeden nauczyciel. Do jego utrzymania zobowiązana była gmina szkolna (wszyscy rodzice). Za tę pracę otrzymywał około 200 talarów rocznie, oraz naturalia (zboże, ziemniaki). W 1900 roku w Żalnie zostaje założona jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej (według najnowszych badań istniała już w 1898 r.)
Prusacy by wzmocnić żywioł niemiecki dokonują parcelacji majątku Żalińskich. W latach 1905-1907 w Żalnie powstaje około 60 gospodarstw kolonistów niemieckich. W związku z ich przybyciem w 1912 roku zostaje w Żalnie wybudowana nowa szkoła.

W roku 1920 armia generała Hallera przyłącza Pomorze do Polski. W wyniku postanowień traktatu wersalskiego osadnicy niemieccy zostają zmuszeni do opuszczenia Żalna, mogąc zabrać tylko majątek ruchomy ("to, co nie było przybite gwoździem"). Na ich miejsce przybywają osadnicy Polscy pochodzący głównie z terenu Kaszub południowych, okolic Czerska i Śliwic, oraz osadnicy wojskowi. Swój majątek ("resztówkę") odzyskuje też rodzina Żalińskich. W okresie międzywojennym na terenach wiejskich inicjują działalność koła gospodyń wiejskich. W 1937 r. ich prezesem powiatowym została Janina Żalińska.

W 1939 r. miały miejsce liczne aresztowania wśród ludności polskiej, która nie pozostawała bierna wobec agresji niemieckiej. 1 września 1939 roku wybucha II wojna światowa. Mieszkańcy Żalna zostają ewakuowani przez wojsko polskie w kierunku Świecia. Wkrótce jednak wracają pod okupację niemiecką, a kiedy wybucha pożar w Piastoszynie w tzw. Resztówce, o podpalenie oskarża się mieszkańców Żalna i innych okolicznych wsi. 30 - tu z nich w dramatycznych okolicznościach zostaje rozstrzelanych w październiku 1939 r. w Rudzkim Moście, w ramach akcji niszczenia lokalnych przywódców ludności podbitej przez hitlerowców. Przed pierwszą egzekucją prowadzący ją hitlerowiec stwierdził, iż "dopóki nie znajdzie się podpalacz, dopóty trwać będą rozstrzeliwania". Wtedy by ratować współwięźniów z szeregu wystąpił ksiądz Nogalski, wikary z parafii Raciąż, który "przyznał się" do podpalenia. Stwierdzenie to spowodowało wściekłość hitlerowca, który w pierwszym momencie chciał księdza powiesić, po czym jednak rozstrzelano go jako pierwszego.

Rys. Pomnik upamiętniający 30 ofiar poległych bądź zamordowanych w latach 1939-1945.
Po wojnie majątek rodziny Żalińskich odkupuje rodzina Chrustowskich. Żalińscy opuszczają miejsce, które zamieszkiwali przez ostatnie 5 wieków. Okres wojny to także postępujący proces germanizacji poprzez wysiedlanie Polaków z ich gospodarstw i przydzielanie ich Niemcom z Besarabii. W Żalnie los taki spotkał 21 gospodarstw.

14 lutego 1945 roku wojska sowieckie wyzwalają Żalno od hitlerowców, sami stając się nowymi okupantami , ustanawiając ustrój komunistyczny. Wielu mieszkańców Żalna zostaje przez Armię Czerwoną deportowane w głąb ZSRR. W niedalekim Nowym Żalnie zakłada się Państwowe Gospodarstwo Rolne, w Żalnie Kółko Rolnicze. W latach osiemdziesiątych wspólnym nakładem mieszkańców powstaje parafialny Kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Odtąd Żalno staje się samodzielną parafią (dotąd parafia Raciąż). W 1997 roku powstaje nowa szkoła podstawowa.